रावण
संस्कृत भाषाको महाकाव्य रामायणको एक प्रमुख तथा केन्द्रीय पात्र हुन् रावण। रावण लङ्का (Lanka) का एक शक्तिशाली शासनकर्ता र एक प्रभावशाली व्यक्तित्व थिए।
रावणका पिता महर्षि विश्रवा एक ब्राह्मण, र आमा कैकेसी राक्षसी वंशकी थिइन्। यसकारण रावणलाई ब्राह्मणीय अध्ययन र श्रीघोर शक्ति दुवैको मिश्रण मानिन्छ। उनका भाइहरूमा विभीषण र कुम्भकर्ण प्रसिद्ध छन्। उनका छोरा इन्द्रजीत / मेघनाद पनि प्रमुख योद्धा थिए।
रावणलाई केवल दुष्ट मात्र भनेर हेर्ने चलन भएकै छ, तर रामायणमा उनी एक प्राज्ञ—वेद वाङ्मय र संस्कृतमा निपुण, र शिवभक्त पनि देखाइएका छन्। कथाहरूले उनीलाई निडर सैनिक, कुशल प्रशासक र संगीतमा दक्ष (विशेषगरी वीणा) भनेर वर्णन गर्छन्। तर उनले सीताजीको हरण गरेपछि उनी राम-लक्ष्मणसँग युद्धमा परे र अन्ततः दुष्टको रूपमा प्रस्तुत भए। प्रसिद्ध शिवताण्डवस्तोत्रम्'को रचना स्वयं रावणले नै गरेको मानिन्छ।
नेपालको म्याग्दी जिल्ला र रावणको सम्बन्ध
नेपालको म्याग्दी जिल्लामा पछै (पछई) नामको एउटा सुन्दर र पर्यटकीय गाउँ छ। यो बेनी नगरपालिका–५, बेनी बजारको उत्तरपश्चिमतर्फको एक पहाडमा अवस्थित पौराणिक तथा धार्मिक स्थल हो। यहाँ पुलह, पुलस्त्य, र जडभरतजस्ता अनेक प्राचीन ऋषिमुनिहरूले तपस्या गरेका थिए। महाकाव्य रामायण अनुसार राक्षसराज लंकापति रावणको जन्मस्थल पनि यहीँ हो। यस पुण्यक्षेत्रमा गलेश्वर धाम, पछै मन्दिर, तथा पुलस्त्य पुलह आश्रम रहेको छ। हाल यो स्थानमा रावणको २१ फिट अग्लो मूर्ती सहितको पार्क पनि बनिरहेको छ। रावणको नाभि पुरेर राखिएको शिला, यो स्थान मा अझै पनि सुरक्षित छ।
रावणको वंश परम्परा (वंशावली)
रावणको वंश परम्परा सृष्टिकर्ता भगवान् ब्रह्मादेखि सुरु हुन्छ। ब्रह्माका मानसपुत्रमध्ये एक ऋषि पुलस्त्य थिए, जो अत्यन्त तपस्वी र विद्वान् थिए। पुलस्त्य ऋषिबाट उनका पुत्र विश्रवा ऋषि उत्पन्न भए, जो ब्राह्मण वंशका, वेद–वाङ्मयका ज्ञाता र अत्यन्त शक्तिशाली योगी थिए। विश्रवाले दुई विवाह गरे। पहिलो पत्नी ब्राह्मणी इलविलाबाट कुबेर नामका पुत्र जन्मिए, जो पछि लङ्काका राजा र धनका देवता बने। दोस्रो विवाह उनले राक्षसी वंशकी कैकेसीसँग गरेका थिए, जो सुमाली र ताडकाकी पुत्री थिइन्।
विश्रवा र कैकेसीबाट चार सन्तान जन्मिए — रावण, कुम्भकर्ण, विभीषण, र शूर्पणखा। यी मध्ये रावण सबैभन्दा जेष्ठ र शक्तिशाली थिए। उनी अत्यन्त विद्वान्, शिवका परमभक्त र लङ्काका महाबली राजा बने। उनका भाइ कुम्भकर्ण असाधारण बलका धनी थिए, जबकि विभीषण धर्मपरायण र सत्यवादी भएकाले पछि रामको पक्ष लिएर लङ्काका राजा बने। शूर्पणखा भने राम–सीता–लक्ष्मणको कथामा निर्णायक पात्र बनेकी थिइन्।
रावणले मन्दोदरीसँग विवाह गरे, जो मय दानवकी पुत्री थिइन्। उनी अत्यन्त बुद्धिमती र धर्मनिष्ठ रानी मानिन्थिन्। मन्दोदरी र रावणका सन्तानहरूमा प्रमुख थिए — इन्द्रजीत (मेघनाद), जो युद्धमा इन्द्रलाई बाँध्ने क्षमताका कारण प्रसिद्ध भए। तिनका अन्य पुत्रहरूमा अक्षयकुमार, अतिकाय, नरान्तक, र देवान्तक रहेका छन्।
यसरी रावणको वंशावलीलाई हेर्दा स्पष्ट हुन्छ कि उनी ब्रह्मा–पुलस्त्य–विश्रवाको ब्राह्मणीय ज्ञानशृंखलाबाट उत्पन्न भए तापनि, मातृपक्षको राक्षसी स्वभावका कारण उनको चरित्रमा ब्राह्मणीय विद्या र राक्षसी शक्ति दुवैको संगम देखिन्छ। यही मिश्रित वंशीय पृष्ठभूमिले उनलाई एक विलक्षण व्यक्तित्व बनायो। उनि ज्ञान, शक्ति, तपस्या र अहंकारका प्रतीक बने।
