कुरुक्षेत्र
कुरुक्षेत्र (Kurukshetra) शब्दको अर्थ हो “कुरु भूमि” — कुरु वंशको नामबाट नामाकरण गरिएको क्षेत्र। शास्त्रीय परम्परामा यो स्थान धर्मक्षेत्र (धर्मको मैदान) भनेर पनि चिनिन्छ किनभने यहाँ भएका घटनाहरूले धार्मिक, नैतिक र आध्यात्मिक अर्थमा ठूलो महत्व बोकेको छ। कुरुक्षेत्र महाभारतको युद्ध र श्रीकृष्णद्वारा अर्जुनलाई दिइएको भगवद्गीता उपदेश जस्ता महान घटनाहरूको साक्षी रहेको भूमि हो। त्यसैले पनि यो एक पवित्र भुमि र तीर्थस्थल मानिन्छ।
वैदिक र उपवैदिक सन्दर्भहरूमा कुरुक्षेत्रलाई एउटा विस्तृत भूभागको रूपमा वर्णन गरिएको छ। प्राचीन ग्रन्थहरूले यस क्षेत्रलाई सरस्वती नदी र अन्य भौगोलिक संकेतहरूसङ्ग जोडेर वर्णन गर्छन्। आधुनिक भूगोलमा यो क्षेत्र सटिक रूपमा कहाँ पर्छ भन्ने कुरा को कुनै निर्क्योल भएको छैन। इंडियाले आफूखुशी यस क्षेत्रलाई आजको हरियाणा राज्यको केन्द्र/उत्तर-पश्चिम भाग र वरिपरिका क्षेत्रसङ्ग जोडेको छ। ऐतिहासिक तथा पुरातात्त्विक अध्ययनहरूको रेखाङ्कन र व्याख्यामा हालसम्म धेरै मतभेद छन्।
महाभारत र कुरुक्षेत्र — स्रोत र प्रसंग
महाभारतमा कुरुक्षेत्रको चर्चा अनेक ठाउँमा पाइन्छ; विशेष गरी वनपर्व (Tīrtha-yatra/तीर्थ-यात्रा) मा कुरुक्षेत्रका तीर्थहरू, पवित्र स्थलहरू र त्यहाँको पवित्रताको कारण बताउने प्रसङ्गहरू विस्तृत रूपमा छन्। महाभारतको नै कथा-धाराले कुरुक्षेत्रलाई धर्म र युद्धको केन्द्रस्थलको रूपमा स्थापित गरेको छ। त्यही युद्धलाई नै ‘कुरुक्षेत्र युद्ध’ भनेर चिनिन्छ जुन पाण्डव र कौरवबीचको निर्णायक सङ्घर्ष हो।
राजा कुरुको कथा
पुराणहरूमा कुरुक्षेत्रको उत्पत्तिविज्ञानका लागि राजा कुरुको कथा प्रख्यात छ। आख्यानअनुसार राजा कुरुले आफ्नो खेतमा हलो जोत्दै गर्दा बीउ सकियो। बीउ नपाए पछि उनले आफ्नै मासु काटेर खेतमा रोपे र आफ्नै रगतले सिञ्चन गरे।
यो देखेर देवराज इन्द्रले सोध्नुभयो, “ हे राजा कुरु, तपाईँ के चाहनुहुन्छ? किन यस्तो कठोर कर्म गर्दै हुनुहुन्छ? हे राजन, वर माग्नुहोस्।”
“मलाई केही चाहिँदैन, तर कृपया यो भूमि यस्तो पवित्र बनाइदिनुहोस् कि जो कोही यहाँ त्याग (संन्यास) गर्ने क्रममा वा युद्ध गर्ने क्रममा मर्छ उसले स्वर्गप्राप्ति गरोस्”, राजा कुरुले उत्तर दिनुभयो। देवराज इन्द्रले सहमति जनाएर वरदान दिनुभयो। त्यसपछि उक्त खेत र क्षेत्रलाई कुरु-क्षेत्र (कुरुको खेत) भनिन थालियो।
श्रीमद्भगवद्गीता र कुरुक्षेत्र
भगवद्गीता (जुन महाभारतकै अंग हो) कुरुक्षेत्रमै अर्जुन र श्रीकृष्णबीचको संवादको रूपमा स्थापित छ। गीता आरम्भ हुने प्रसिद्ध उद्घाटनश्लोकमा परस्पर सम्बोधन र युद्धभूमिको नाम स्पष्ट उल्लेख हुन्छ
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । मामकाः पाण्डवाश्चैव किम् कुर्वत संजयः ॥ 1.1 ॥
यस श्लोकले कुरुक्षेत्रलाई धर्म-क्षेत्रको रूपमा चिनाउँछ र त्यहाँ जम्मा भएका दुवै पक्ष, पाण्डव र कौरवको, उपस्थितिको संकेत गर्छ। भगवद्गीताले कुरुक्षेत्रलाई केवल भौगोलिक मैदानभन्दा पनि नैतिक, दार्शनिक र आध्यात्मिक मञ्चको रूपमा प्रस्तुत गर्छ जहाँ धर्म, कर्तव्य र आत्म-ज्ञानका प्रश्न उठाइन्छन्।
पुराणहरूमा कुरुक्षेत्रको महत्त्व
विभिन्न पुराणहरू (उदा. विष्णु पुराण, वामन पुराण इत्यादि) मा कुरुक्षेत्रको धार्मिक महत्त्व, आराध्य स्थल र त्यहाँ भएको विशेष घटनाहरूको विवरण पाइन्छ। पुराणिक कथाहरूले कुरुक्षेत्रलाई विशेष पुण्यलाभ दिने स्थानको रूपमा देखाउँछन् र त्यहाँको तीर्थपूजा, यज्ञ तथा तपस्याका लाभहरू व्याख्या गर्छन्। यसले स्थानीय तथा पन्थीय परम्परालाई बलियो बनाएको छ।
निष्कर्ष
कुरुक्षेत्र केवल एउटा पुरातात्त्विक स्थल होइन। यो धर्म, नीति र दार्शनिक संवादहरूको प्रतीक पनि हो। महाभारत र पुराणहरूले दिएको धार्मिक–सांस्कृतिक अर्थले यो भूभागलाई दीर्घकालीन तीर्थ र अध्ययन केन्द्र बनाएको छ। श्रीकृष्ण र अर्जुनको संवाद (भगवद्गीता) र राजा कुरुका आख्यानहरूले यस स्थानलाई मानिसहरूको मनमा नैतिक परीक्षा र आत्म-चिन्तनको स्थानको रूपमा स्थापित गरेका छन्। कुरुक्षेत्रको नाम र कथा नेपाल र भारतीय उपमहाद्वीपभरी धर्मशास्त्रीय, साहित्यिक र सङ्केतात्मक सन्दर्भमा प्रयोग हुन्छ।
यति महत्वपुर्ण क्षेत्र आधुनिक भूगोलमा सटिक रूपमा कहाँ पर्छ भन्ने कुरा को कुनै निर्क्योल नभएको बेलामा इंडियाले आफूखुशी यस क्षेत्रलाई आजको हरियाणा राज्यका क्षेत्रहरूसङ्ग जोडीदिनाले श्रद्धालुहरूको भावना सङ्ग खेलवाड हुन गएको छ। ऐतिहासिक तथा पुरातात्त्विक अध्ययनहरूका आधारमा भएका रेखांकन र व्याख्यामा हालसम्म धेरै मतभेद छन्। पौराणिक ग्रन्थ र प्राचिन पुस्तकहरूको अध्ययनबाट आधुनिक भूगोलमा कुरूक्षेत्रको सटिक पहिचानको लागि यो लेखकको अनवरत प्रयास अझै जारी छ।
