पतञ्जलीको योगसूत्र
योगसूत्र ग्रन्थका लेखक महर्षि पतञ्जलि हुन्। यस ग्रन्थमा १९५ सूत्र छन् जसले योगलाई केवल शारीरिक आसन वा प्राणायाम मात्र नभई मानसिक अनुशासन र आध्यात्मिक साधना पनि ठहराउँछन्। यसको पहिलो सूत्र "अथ योगानुशासनम्" बाटै स्पष्ट हुन्छ कि योग आत्म नियन्त्रण र आत्म साक्षात्कारको बाटो हो।
पतञ्जलिले योगलाई अष्टाङ्ग (आठ अङ्ग) मा बाँडेका छन् – यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, र समाधि। यी अङ्गहरूले जीवनलाई शुद्ध, संयमित र एकाग्र बनाउँदै अन्ततः समाधि अर्थात् परम अनुभूति तर्फ पुर्याउँछन्।
योगसूत्रमा "योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः" भन्ने सूत्र अत्यन्त प्रसिद्ध छ, जसले योगलाई चित्तका विक्षेपहरूको निरोध भनेको छ। यसले आध्यात्मिक साधकलाई शान्ति, आत्मज्ञान र मोक्षको बाटो देखाउँछ। आधुनिक युगमा पनि योगसूत्र संसारभर अभ्यास, अनुसन्धान र प्रेरणाको स्रोत बनेको छ। पतनजलीको योगसूत्र (Yoga Sūtra) एक प्राचीन दर्शनिक ग्रन्थ हो, जसले योगको सिद्धान्त, अभ्यास र लक्ष्यलाई सुस्पष्ट रूपमा व्याख्या गरेको छ।
यो ग्रन्थ नेपाल मै उत्पत्ति भएको मानिन्छ, र नेपालसँग यसको गहिरो सम्बन्ध पनि छ — सांस्कृतिक, अध्यात्मिक र शैक्षिक रूपमा।
योगसूत्र: परिचय
( यो ग्रन्थ चार भागमा बाँडिएको छ (प्रत्येक भागलाई पाद भनिन्छ):
- समाधिपाद
- साधनपाद
- विभूति पाद
- कैवल्यपाद
योगसूत्रमा “योग” भनेको चित्तवृत्ति नियन्त्रण हो भन्ने परिकल्पना गरिएको छ: अर्थात्, मनका विचलनहरू रोक्नु र अन्ततः आत्म-ज्ञाने स्थितिमा पुग्नु। (Sri Sri School of Yoga)
आठ अंग (Ashtanga) — योगसूत्रका अभ्यासकाे मार्ग
| अंग | नाम | साङ्क्षिप्त व्याख्या |
|---|---|---|
| १ | यम (Yama) | सामाजिक नैतिकता — अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह (Art Of Living) |
| २ | नियम (Niyama) | आत्म-शुद्धि, सन्तोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान (Art Of Living) |
| ३ | आसन (Asana) | योगका भौतिक मुद्राहरू, जसले शरीरलाई स्थिर र सहज बनाउँछ (Pratimoksha) |
| ४ | प्राणायाम (Pranayama) | सास–प्रश्वास नियन्त्रण र जीवन ऊर्जा (प्राण) को व्यवस्थापन (Pratimoksha) |
| ५ | प्रत्याहार (Pratyahara) | इन्द्रियलाई बाह्य वस्तुहरूबाट आन्तरिकतिर मोड्ने अभ्यास (Art Of Living) |
| ६ | धारणा (Dharana) | एकविन्दु ध्यान, कुनै वस्तु वा ध्येयमा मन केन्द्रित गर्ने स्थिति (Art Of Living) |
| ७ | ध्यान (Dhyana) | निरन्तर ध्यान अवस्था — मन स्थिर राख्दै गहिरो ध्यानमा जाने स्थिति (Art Of Living) |
| ८ | समाधि (Samadhi) | अन्तिम लक्ष्य — आत्म-अनुभव, चेतनाको सर्वोच्च एकीकरण, मुक्ति (Art Of Living) |
योगसूत्र र नेपाल: सम्बन्ध र प्रभाव
- आध्यात्मिक परम्परा र गुरुशिक्षा: नेपालमा हठ योग, नाथ सम्प्रदाय एवं योगी परम्पराहरू गहिरा छन्। मच्छिन्द्रनाथ, गोर्खनाथ जस्ता योगीहरूलाई ठूलो सम्मान छ। यी परम्परामा योगसूत्रका सिद्धान्त व्यवहारमा आएका छन्।
- शिक्षा र योगशास्त्र: हाल नेपालका विश्वविद्यालयहरूले योगशास्त्रलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरेका छन्। काठमाडौं विश्वविद्यालयले “Yogic Science and Wellbeing” नामक स्नातक तहमा “Patanjali Yoga System” समावेश गरेको छ। (myRepublica)
- सरकारी नीति र जनचेतना: नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवस, स्कूल तहमा योग अनिवार्य, जनचेतना कार्यक्रमहरू सुरु गरेको छ। (Nepali Times)
- समाजसेवा तथा योग केन्द्रहरू: Patanjali Yogpeeth Nepal जस्ता संस्थाहरू नेपालमा सक्रिय छन्, जसले योग र आयुर्वेदलाई प्रवर्द्धन गर्छन्। (Patanjali Nepal)
- संस्कृति र धारणा: हिमाल, प्राचीन मठ-मन्दिर, गुफा आदि योग–ध्यान अभ्यासका लागि अनुकूल वातावरण भएका छन्।
- विवाद र पहिचान: केही विद्वान र नेताहरूले योग नेपालमै आरम्भ भएको दावी गरेका छन्, तर यी दावीहरू ऐतिहासिक प्रमाणले पुष्टी गरेका छैनन्। (The Independent)
योगसूत्रका सिद्धान्तहरू र नेपालको आधुनिक जीवनमा कार्यान्वय
नेपालको विविध सामाजिक परिवेश—भिन्न भाषाभाषी, जातजाति र धर्मावलम्बी समुदायहरूको बीचमा—सद्भाव, सहिष्णुता र संयम महत्त्वपूर्ण साबित भएका छन्। व्यक्तिगत रूपमा योगका सिद्धान्तहरूले मानिसहरूलाई आत्म–नियन्त्रण र आत्म–चिन्तनमा मद्दत पु-याउँछन्; उदाहरणका लागि अहिंसा र सत्यबोधले व्यवहारमा द्वेष, अपमान वा हिंसात्मक प्रतिक्रियालाई कम गर्न सक्छ। विभिन्न सामाजिक संघ–संस्थाहरू, योग केन्द्रहरूले शान्ति अभियान तथा विवाद समाधानका कार्यशालाहरू सञ्चालन गर्दै आएका छन् जसले मानिसहरूलाई अन्यका दृष्टिकोण बुझ्न र संवेदनशील बन्न प्रेरित गरिरहेका छन्।
ध्यान र प्राणायाम: मानसिक स्वास्थ्यका लागि प्रयोग र लोकप्रियता: शहरहरु—विशेषगरी काठमाडौं, पोखरा, Lalitpur आदि—मा ध्यान (Meditation) र प्राणायामका कक्षाहरू अत्यधिक बढेका छन्। यो प्रायः तनाव, चिन्ता, अनिद्रा, कामको दबाब र जीवनशैली सम्बन्धी मानसिक थकानबाट बच्ने उपायको रूपमा लिइन्छ। “Role of Yoga Practices for Mental Health and Learning Habits of Management Students” जस्ता अनुसन्धानहरूले पुष्टि गरेका छन् कि-asana, pranayama र dhyana अभ्यासले विद्यार्थीहरूमा आत्म–शान्ति, सकारात्मक सोच र भावनात्मक सन्तुलन बढाउँदछ। ([NepJol][1])
स्वास्थ्य र योग पर्यटन: नेपालमा प्राकृतिक सौन्दर्य र धार्मिक, ध्यानाधारित पर्यटक आकर्षणहरूको प्रचुरता छ। पोखरा, लुम्बिनी र हिमाली क्षेत्रहरूमा योग–ध्यान रिट्रीट केन्द्रहरू खुलेका छन् जहाँ राज्य र निजी साझेदारीमा विदेशी र नेपाली दुवै आगन्तुकहरू आउने गरेका छन्। यसले स्थानीय अर्थतन्त्र, सेवा उद्योग र सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई प्रोत्साहित गरेको छ।
शिक्षा र अनुसन्धान: शैक्षिक क्षेत्रमा योग वेलबिइङ्ग सम्बन्धी अध्ययनहरू नेपालमा तीव्र रूपमा बढिरहेका छन्। उदाहरणका लागि, काठमाडौं विश्वविद्यालयले “Bachelor in Yogic Science and Well-being” नामक चार वर्षे कार्यक्रम सुरू गरेको छ जसमा योग अभ्यास, अनुसन्धान, आयुर्वेद र सूचनात्मक विज्ञानको संयोजन मिलाइएको छ। ([Nepal News][2]) पत्र-पत्रिकाहरूमा “A Study on the Impact of Yoga on Daily Yoga Practitioners” (Kawasoti, Nawalpur) जस्ता अनुसन्धानहरूले दैनिक योग अभ्यासले शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने तथ्यांक प्रस्तुत गर्दछन्। ([NepJol][3])
निष्कर्ष
योगसूत्र र पतञ्जलि द्वारा प्रस्तावित अष्टाङ्ग योग एक सर्वसम्बोधित मार्ग हो, जुन शारीरिक अभ्यास मात्र नभई नैतिकता, मानसिक नियन्त्रण र आध्यात्मिक जागरणसम्म लैजान्छ। नेपालले यसको सांस्कृतिक धरोहर, प्राकृतिक वातावरण र धार्मिक परम्पराका कारण, योगसूत्रका सिद्धान्तहरूको प्रयोगमा विशेष भूमिका खेलेको छ।
नेपालले आफ्नो योग–ध्यान परम्परालाई थप अध्ययन गरी विश्वसमक्ष एक आध्यात्मिक केन्द्रको रूपमा स्थापित गर्न सक्छ — जहाँ योगसूत्रका सिद्धान्तहरू केवल पुस्तकमा नभई दैनिक जीवन, स्वास्थ्य र समाजमा प्रकट हुनेछन्।
Comments
Post a Comment