पतञ्जलीको योगसूत्र
योगसूत्र ग्रन्थका लेखक महर्षि पतञ्जलि हुन्। यस ग्रन्थमा १९५ सूत्र छन् जसले योगलाई केवल शारीरिक आसन वा प्राणायाम मात्र नभई मानसिक अनुशासन र आध्यात्मिक साधना पनि ठहराउँछन्। यसको पहिलो सूत्र "अथ योगानुशासनम्" बाटै स्पष्ट हुन्छ कि योग आत्म नियन्त्रण र आत्म साक्षात्कारको बाटो हो। यो ग्रन्थ नेपाल मै उत्पत्ति भएको मानिन्छ, र सांस्कृतिक, अध्यात्मिक एवं शैक्षिक रूपमा यस ग्रन्थको नेपालसङ्ग गहिरो सम्बन्ध पनि छ।
पतञ्जलिले योगलाई अष्टाङ्ग (आठ अङ्ग) मा बाँडेका छन् – यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, र समाधि। यी आठ अङ्गहरूले जीवनलाई शुद्ध, संयमित र एकाग्र बनाउँदै अन्ततः समाधि अर्थात् परम अनुभूति तर्फ पुर्याउँछन्।
योगसूत्रमा "योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः" भन्ने सूत्र अत्यन्त प्रसिद्ध छ, जसले योगलाई चित्तका विक्षेपहरूको निरोध भनेको छ। यसले आध्यात्मिक साधकलाई शान्ति, आत्मज्ञान र मोक्षको बाटो देखाउँछ। आधुनिक युगमा पनि योगसूत्र संसारभर अभ्यास, अनुसन्धान र प्रेरणाको स्रोत बनेको छ। पतनजलीको योगसूत्र (Yoga Sūtra) एक प्राचीन दर्शनिक ग्रन्थ हो, जसले योगको सिद्धान्त, अभ्यास र लक्ष्यलाई सुस्पष्ट रूपमा व्याख्या गरेको छ।
यो ग्रन्थ चार भागमा बाँडिएको छ। प्रत्येक भागलाई पाद भनिन्छ।
- समाधिपाद
- साधनपाद
- विभूति पाद
- कैवल्यपाद
योगसूत्रमा “योग” भनेको चित्तवृत्ति नियन्त्रण हो भन्ने परिकल्पना गरिएको छ: अर्थात्, मनका विचलनहरू रोक्नु र अन्ततः आत्म-ज्ञानको स्थितिमा पुग्नु।
आठ अंग (अष्टाङ्ग) — योगसूत्रका अभ्यासकाे मार्ग
- अंग १ — यम (Yama):सामाजिक नैतिकता — अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह
- अंग २ — नियम (Niyama):आत्म-शुद्धि, सन्तोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान
- अंग ३ — आसन (Asana):योगका भौतिक मुद्राहरू, जसले शरीरलाई स्थिर र सहज बनाउँछ
- अंग ४ — प्राणायाम (Pranayama):सास–प्रश्वास नियन्त्रण र जीवन ऊर्जा (प्राण) को व्यवस्थापन
- अंग ५ — प्रत्याहार (Pratyahara):इन्द्रियलाई बाह्य वस्तुहरूबाट आन्तरिकतिर मोड्ने अभ्यास
- अंग ६ — धारणा (Dharana):एकविन्दु ध्यान, कुनै वस्तु वा ध्येयमा मन केन्द्रित गर्ने स्थिति
- अंग ७ — ध्यान (Dhyana):निरन्तर ध्यान अवस्था — मन स्थिर राख्दै गहिरो ध्यानमा जाने स्थिति
- अंग ८ — समाधि (Samadhi):अन्तिम लक्ष्य — आत्म-अनुभव, चेतनाको सर्वोच्च एकीकरण, मुक्ति
योगसूत्र र नेपाल: सम्बन्ध र प्रभाव
नेपालमा हठ योग, नाथ सम्प्रदाय एवं योगी परम्पराहरू गहिरा छन्। मच्छिन्द्रनाथ, गोर्खनाथ जस्ता योगीहरूलाई ठूलो सम्मान छ। यी परम्परामा योगसूत्रका सिद्धान्त व्यवहारमा आएका छन्। हाल नेपालका विश्वविद्यालयहरूले योगशास्त्रलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरेका छन्। काठमाडौं विश्वविद्यालयले “Yogic Science and Wellbeing” नामक स्नातक तहमा “Patanjali Yoga System” समावेश गरेको छ। (myRepublica)
नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवस, स्कूल तहमा योग अनिवार्य, जनचेतना कार्यक्रमहरू सुरु गरेको छ। Patanjali Yogpeeth Nepal जस्ता संस्थाहरू नेपालमा सक्रिय छन्, जसले योग र आयुर्वेदलाई प्रवर्द्धन गर्छन्। (Patanjali Nepal)
योगसूत्रका सिद्धान्तहरू र नेपालको आधुनिक जीवनमा कार्यान्वय
नेपालको विविध सामाजिक परिवेश—भिन्न भाषाभाषी, जातजाति र धर्मावलम्बी समुदायहरूको बीचमा—सद्भाव, सहिष्णुता र संयम महत्त्वपूर्ण साबित भएका छन्। व्यक्तिगत रूपमा योगका सिद्धान्तहरूले मानिसहरूलाई आत्म–नियन्त्रण र आत्म–चिन्तनमा मद्दत पु-याउँछन्; उदाहरणका लागि अहिंसा र सत्यबोधले व्यवहारमा द्वेष, अपमान वा हिंसात्मक प्रतिक्रियालाई कम गर्न सक्छ। विभिन्न सामाजिक संघ–संस्थाहरू, योग केन्द्रहरूले शान्ति अभियान तथा विवाद समाधानका कार्यशालाहरू सञ्चालन गर्दै आएका छन् जसले मानिसहरूलाई अन्यका दृष्टिकोण बुझ्न र संवेदनशील बन्न प्रेरित गरिरहेका छन्।
शहरहरु—विशेषगरी काठमाडौं, पोखरा, Lalitpur आदि—मा ध्यान (Meditation) र प्राणायामका कक्षाहरू अत्यधिक बढेका छन्। यो प्रायः तनाव, चिन्ता, अनिद्रा, कामको दबाब र जीवनशैली सम्बन्धी मानसिक थकानबाट बच्ने उपायको रूपमा लिइन्छ। “Role of Yoga Practices for Mental Health and Learning Habits of Management Students” जस्ता अनुसन्धानहरूले पुष्टि गरेका छन् कि-asana, pranayama र dhyana अभ्यासले विद्यार्थीहरूमा आत्म–शान्ति, सकारात्मक सोच र भावनात्मक सन्तुलन बढाउँदछ।
नेपालमा प्राकृतिक सौन्दर्य र धार्मिक, ध्यानाधारित पर्यटक आकर्षणहरूको प्रचुरता छ। पोखरा, लुम्बिनी र हिमाली क्षेत्रहरूमा योग–ध्यान रिट्रीट केन्द्रहरू खुलेका छन् जहाँ राज्य र निजी साझेदारीमा विदेशी र नेपाली दुवै आगन्तुकहरू आउने गरेका छन्। यसले स्थानीय अर्थतन्त्र, सेवा उद्योग र सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई प्रोत्साहित गरेको छ।
शैक्षिक क्षेत्रमा योग वेलबिइङ्ग सम्बन्धी अध्ययनहरू नेपालमा तीव्र रूपमा बढिरहेका छन्। उदाहरणका लागि, काठमाडौं विश्वविद्यालयले “Bachelor in Yogic Science and Well-being” नामक चार वर्षे कार्यक्रम सुरू गरेको छ जसमा योग अभ्यास, अनुसन्धान, आयुर्वेद र सूचनात्मक विज्ञानको संयोजन मिलाइएको छ।
निष्कर्ष
योगसूत्र र पतञ्जलि द्वारा प्रस्तावित अष्टाङ्ग योग एक सर्वसम्बोधित मार्ग हो, जुन शारीरिक अभ्यास मात्र नभई नैतिकता, मानसिक नियन्त्रण र आध्यात्मिक जागरणसम्म लैजान्छ। नेपालले यसको सांस्कृतिक धरोहर, प्राकृतिक वातावरण र धार्मिक परम्पराका कारण, योगसूत्रका सिद्धान्तहरूको प्रयोगमा विशेष भूमिका खेलेको छ।
नेपालले आफ्नो योग–ध्यान परम्परालाई थप अध्ययन गरी विश्वसमक्ष एक आध्यात्मिक केन्द्रको रूपमा स्थापित गर्न सक्छ — जहाँ योगसूत्रका सिद्धान्तहरू केवल पुस्तकमा नभई दैनिक जीवन, स्वास्थ्य र समाजमा प्रकट हुनेछन्।
