नेपालमा छठ पर्व: इतिहास, पौराणिकता र सांस्कृतिक महत्व
छठ पर्व नेपालमा विशेषगरी तराई क्षेत्र र मिथिला समुदायका लागि अति महत्त्वपूर्ण चाड हो। चार दिनसम्म चल्ने यो पर्व सूर्य देव र छठी मइयाको आराधनामा केन्द्रित छ, जसले प्रकृति र जीवनप्रतिको आभार प्रकट गर्दछ।
इतिहास र पौराणिकता
छठ पर्वको उत्पत्ति वैदिक कालदेखि मानिन्छ। यो सूर्य उपासनासँग सम्बन्धित छ र यसलाई हिन्दू धर्मका महाकाव्यहरूसँग जोडिएको पाइन्छ:
महाभारत : द्रौपदी र पाण्डवहरूले कठिन समयमा सूर्य देवसँग आशीर्वाद प्राप्त गर्न यो पूजा गरे भन्ने उल्लेख पाइन्छ।
रामायण : भगवान राम र सीताले बनवासबाट फर्केपछि छठ पूजा गरे भन्ने किंवदन्ती छ, जसले यस पर्वको सुरुवातलाई चिन्हित गर्छ।
ऋग्वेद हिन्दू धर्मको प्राचीनतम ग्रन्थ ऋग्वेदले सूर्यको महत्त्व र मानव जीवनमा यसको प्रभावलाई जोड दिएको छ।
मुख्य विधिहरू
छठ पर्व चार दिनसम्म विभिन्न धार्मिक विधिहरूमा विभाजित छ:
पहिलो दिन: नहाय खाय
नदी, पोखरी वा अन्य जलाशयमा स्नान गरी शुद्ध हुने कार्य सम्पन्न गरिन्छ। यस दिन भक्तहरूले शुद्ध शाकाहारी (अरवा-अर्बाइन ) भोजन ग्रहण गर्छन्।
दोस्रो दिन: खरना
भक्तहरूले कठोर उपवास राख्छन् र साँझमा सूर्य देवलाई प्रसाद अर्पण गरेर मात्र उपवास तोड्छन्।
तेस्रो दिन: संध्या अर्घ्य
नदी किनारामा बास्केटमा फलफूल, ठेकुवा जस्ता परिकारहरू राखेर अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य अर्पण गरिन्छ।
चौथो दिन: उषा अर्घ्य
अन्तिम दिन बिहान उदाउँदो सूर्यलाई पूजा गरिन्छ। त्यसपछि प्रसाद बाँड्दै पर्वको समापन गरिन्छ
छठ पूजाका प्रमुख परम्परागत प्रसादहरू
छठ पर्वमा विभिन्न परम्परागत र सात्त्विक (शुद्ध र शाकाहारी) परिकारहरू तयार पार्ने र अर्पण गर्ने प्रथा हुन्छ, जसमा प्याज र लसुनको प्रयोग नगरी पकाइन्छ। यस्ता परिकारहरू धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिले अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिन्छन्, र यी विधिहरू पुस्तौँदेखि हस्तान्तरण हुँदै आएका छन्।
ठेकुवा (Thekua): गहुँको पीठो, गुड र घिउ मिसाई तेलमा डुबाएर तारेको मीठो कुरकुरे परिकार हो। छठ पूजाको सबैभन्दा पहिचानयोग्य र मुख्य प्रसाद यही हो।
रसबली (Rasabali): पिसेको चामल वा पिठोबाट बनेको पातलो परिकार, जसलाई मीठो दूधमा डुबाएर इलाइची र सुख्खा मेवाको स्वादमा सजाइन्छ।
कसार (लड्डु) (Kasar Laddoo): पिसेको चामल वा गहुँको पीठोमा गुड मिसाई साना गोल आकारका लड्डु बनाइन्छन्, जसलाई पवित्र प्रसादको रूपमा अर्पण गरिन्छ।
पीठा (Rice Laddu / Peethha): गुड र नरिवलको मिश्रणले भरिएको पकवान हो, जसलाई बेराएर उमालिन्छ वा तेलमा तारेर बनाइन्छ। यो विशेष गरी बिहार र पूर्वी उत्तर प्रदेश क्षेत्रमा लोकप्रिय छ।
यी परिकारहरू केवल प्रसाद मात्र होइनन्, तिनीहरू छठ पर्वसँग सम्बन्धित शुद्धता, भक्ति र सांस्कृतिक समृद्धिका प्रतीक पनि हुन्।
सांस्कृतिक र पर्यावरणीय महत्त्व
छठ पर्वले परिवार र समुदायलाई एकजुट गर्दछ। मैथिली र भोजपुरी भाषामा गाइने पारम्परिक गीतहरूले सांस्कृतिक पहिचानलाई जीवित राख्छ। महिलाहरू पूजा विधिमा अगुवाइ गर्छन्, जसले परिवारमा उनीहरूको बलियो स्थानलाई झल्काउँछ। यो पर्वले प्रकृतिप्रतिको सम्मानलाई प्राथमिकता दिन्छ। सरसफाइ र जैविक सामग्रीको प्रयोगलाई जोड दिइन्छ। छठ पर्व समर्पण, अनुशासन र प्रकृतिप्रतिको आभार व्यक्त गर्ने पर्व हो। यसका परम्पराहरूले नेपालका विभिन्न समुदायलाई आफ्नो सांस्कृतिक र आध्यात्मिक जरा सम्झाउँछन्।
